Jacek Kaczmarski - Stańczyk [tekst, tłumaczenie i interpretacja piosenki]

Podobnie jak Rejtan, czyli raport ambasadora, Stańczyk jest inspirowany malarstwem Jana Matejki. Kompozycja stanowi liryczną adaptację słynnego płótna Stańczyk na dworze królowej Bony po utracie Smoleńska z 1862 roku.

Funkcję podmiotu lirycznego pełni tytułowy nadworny błazen, który dowiedział się właśnie o upadku Smoleńska – twierdzy zdobytej 30 lipca 1514 roku przez wojska Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Chociaż zdarzenie to wzbudza u Stańczyka głęboki niepokój, dworzanie królowej Bony nie przejmują się tym, co dzieje się na dalekim wschodzie i bawią się w najlepsze.

Tylko błazen zdaje sobie sprawę z wagi upadku Smoleńska, które zwiastuje przyszłe rosyjskie zwycięstwa na wschodzie i stopniowe osłabianie Rzeczypospolitej – aż do utraty niepodległości kilka wieków później. Zarówno u Matejki, jak i u Kaczmarskiego jest on symbolem osamotnienia w refleksji nad nadchodzącym nieszczęściem, w opozycji do tych, którzy wolą pozostać ślepi, bawiąc się, pijąc i ucztując. Mądrość Stańczyka ostatecznie okazuje się bezsilna wobec przytłaczającej głupoty i ignorancji.

Jacek Kaczmarski powiedział w rozmowie opublikowanej na łamach miesięcznika Odra:

(...) Stańczyk to cały czas ten wątek, który się pojawia też w Arce Noego, a który jest w ogóle zjawiskiem typowym w historii ludzkości, że katastrofa przychodzi w sposób niezauważalny i katastrofa kończy świat, który się wydaje absolutnie bezpieczny i normalny. W momencie kiedy wszystko wydaje się w porządku, to jest moment, kiedy należy się spodziewać, że coś rąbnie i to skończy. I to jest głośna scena, kiedy Stańczyk dowiaduje się, że Smoleńsk zostaje zajęty i rozumie, że jest to początek końca Polski, jaką znał, ale tylko on to rozumie, natomiast tam za plecami, w otwartych drzwiach, widać, że w najlepsze trwa bal dworski i nikt tego nie traktuje poważnie i on sam uczestniczy w tej grze dworskiej. Wiadomo z przekazów, że był w konflikcie z królową Boną i to pogłębia jego bezsilność. I stąd ten obraz dzwoneczków na błazeńskiej czapce, których nikt nie weźmie za dzwony bijące na trwogę. To jest ten głos Kasandry, w który nikt nie wierzy.